4. Gayr-i Müslimlerle Münasebetler

Cenâb-ı Hak, insanların din husûsunda hür olmalarını, gönderdiği hak dini kendi iradeleriyle seçmelerini murâd etmektedir. Bu sebeple kalben inanmadığı hâlde müslüman olduğunu söyleyen kişi, münafık diye isimlendirilir. Münafıklık İslâm’ın en çirkin gördüğü bir durumdur. Bunun yanında Cenâb-ı Hak, müslümanlara İslâm’ı sadece anlatma ve tebliğ etme vazifesi vermiştir. Nitekim Rasûlullah r, kendi amcalarını bile iman etmeye zorlamamış, onlara sadece yalvarmıştır. Neticede kimi hiç kabul etmemiş, kimi de çok sonra müslüman olmuştur.

Diğer taraftan, müslümanlar İslâm’ın ölçüler koyduğu alanlarda kendi arzularına göre hareket edemezler. Onların nasıl inanması, hâdiselere hangi zâviyeden bakması ve nasıl davranması gerektiği ilâhî ölçülerle tesbît edilmiş, Peygamber r Efendimiz tarafından da hayata yansıtılmıştır. Buna Kitap ve Sünnet denir. Dolayısıyla müslümanlar, Kur’ân ve Sünnet’i bütün tafsilatıyla anlama gayretinde olurlar ve orada kendilerine gösterilen yolda yürüyerek hayatlarına devam ederler.

Cenâb-ı Hak onlara şöyle buyurur:

“Sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik etmekten ve onlara adâletle davranmaktan Allah sizi menetmez. Çünkü Allah adâletli olanları sever. Allah ancak sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardımda bulunanları dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zâlimler onlardır.” (Mümtehine, 8-9)

“Eğer müşriklerden biri senden eman dilerse, Allah’ın kelâmını işitip dinleyinceye kadar ona eman ver, sonra (müslüman olmazsa) onu güven içinde bulunacağı bir yere ulaştır. Çünkü onlar hakikati bilmeyen insanlardır.” (Tevbe, 6)

İslâm, müslümanlara düşmanlık besleyen, on­ların inançlarıyla alay eden, kendilerine karşı savaş açan gayr-i müslimleri sır­daş tutmayı ve onlarla İslam toplu­mu aleyhine sonuç doğuracak yakın iliş­kiler kurmayı meneder. Ancak İslâm’a düşman olmayan­larla iyi münasebetler kurmayı yasaklamaz. Bundan do­layı İslâm âlimleri küfre, küfrün teza­hür, işaret ve sembollerine saygı ve bu­na bağlı bir sevgiye delâlet etmeyen her türlü insanî ilişkiyi prensip olarak mu­bah saymışlardır.[1] Bunun bir misâlini Ebû Basra el-Gıfârî t şöyle anlatır:

“Hicret ettiğimde Nebiyy-i Ekrem r Efendimiz’e geldim. Bu hâdise, müslüman olmamdan önceydi. Rasûlullah r, âilesinin günlük gıdasını temin ettiği küçük bir koyunu benim için sağıverdi. Sütün tamamını içtim. Sabah olunca İslâm’a girdim. Peygamber Efendimiz’in hâne halkı:

«–Dün olduğu gibi bu gece de aç uyuyabiliriz» dediler. Bunun üzerine Rasûlullah r koyunu benim için tekrar sağdı. Bu sefer ondan birazcık içince doydum.” (Ahmed, VI, 397)

Hediyeleşmenin düşmanlıkları giderdiğini ifade eden Peygamber Efendimiz’in gayr-i müslimlerle hediyeleştiği bilinmekte­dir.[2] Hz. Ömer de Rasûl-i Ek­rem’in kendisine hediye ettiği ipekli bir elbiseyi Mekke’deki henüz müslüman olmamış bir arkadaşına göndermiştir. (Buhârî, Edeb, 9)

İslâm’ın komşuya iyi­likte bulunmakla ilgili emir ve tavsiye­leri[3] müslüman ve gayr-i müslim bütün insanları içine alır.[4] Rasûlullah r, komşuları tasnif ederken gayr-i müslimlerin de komşuluk hakları olduğunu ifade buyurmuştur.[5] Dolayısıyla müslümanlar, günlük hayattaki münasebetler çerçe­vesinde gayr-i müslim hastaları ziyaret, cenazelerine katılma ve taziyede bulun­ma, ayrıca evlenme, doğum vb. müna­sebetlerle onları tebrik etme gibi içtimâî münasebetlerden geri kalmamışlardır.[6] Nitekim Rasûlullah r, kendisine hizmet eden yahûdi çocuğu hastalığında ziyaret etmiştir. (Buhârî, Cenâiz, 80)

Abdullah bin Ömer v için bir koç kesilmişti. İbn-i Ömer Hazretleri, âilesine:

“–Ondan yahûdi komşunuza da hediye ettiniz mi?” diye sordu.

“–Hayır!” cevabını alınca şöyle buyurdu:

“–Bundan ona da gönderin. Zira ben Rasûlullah r Efendimiz’in:

«Cebrail bana komşu hakkı husûsunda o kadar ısrarla tavsiyelerde bulundu ki, komşuyu komşuya vâris kılacağını zannettim» buyurduğunu işittim.” (Ebû Dâvûd, Edeb, 122-123/5152; Tirmizî, Birr, 28/1943)

İslâm’ın akrabalara iyilik etmek ve onlarla münasebetleri kesmemek husûsundaki emirleri de müslim – gayr-i müslim herkese şâmildir.[7]

Müslümanların inancı ve hâdiseye bakışı bu çerçevede olunca, onların bütün insanlarla dâimâ iyi geçinmeyi ve sulhü tercih edeceği muhakkaktır. Gayr-i müslimler zararlı bir davranış ve tutum içine girmedikleri müddetçe kendilerine iyilik ederler. Ancak müslümanlara zarar verecek hareketlerde bulunurlarsa o zaman gerekli tedbirleri alırlar.

İslâm’da insanlar arasında sa­dece inanç esasına dayalı bir ayırım ka­bul edilir. Bu husustaki tercihin âhiret hayatında büyük bir mükâfat veya cezayı gerektireceği, Allah katında iman edenlerle etmeyenlerin aynı muamele­ye tâbi tutulmayacağı birçok âyette ifa­de edilir.[8] Bu­nunla birlikte dünya hayatında inanan­larla inanmayanların gerek farklı toplum­lar hâlinde gerekse aynı toplum içinde bir arada yaşamaları için gerekli düzen­lemeler yapılmıştır.[9]

Milletlerarası münasebetlerin sulh içinde devam ettirilebilmesi ve bunun sağlam esaslara dayandırılması için karşılıklı güven ve haklara saygı büyük bir ehemmiyete sahiptir. Bu sebeple İslâm, gerek husûsî gerekse milletlerarası münasebetlerde müslümanlara, verdikleri sözleri tutarak karşılıklı güveni sarsacak davranışlardan sakınmayı, insanlar arasında hiçbir ayırım yapmadan adâletle davranmayı, kin ve düşmanlık sebebiyle zulüm ve haksızlık yapmamayı emreder.[10]

Kur’ân-ı Kerîm yeryüzünde insanî bağları kuvvetlendirmeye, toplumları insanî gayelerle birbirine yaklaştırmaya, karşılıklı münasebetleri faydalı hususlarda iş birliğine dayandırmaya büyük bir ehemmiyet atfetmiştir. Müslüman âlimler, İslâm devletinin gayr-i müslim devletlerle ticaret, barış, dostluk vb. antlaşmaları yapmasına herhangi bir engelin olmadığını, askerî alanda iş birliği ve ittifakların ise ancak zaruret hallerinde ve bazı şartlarla caiz olacağını ifade etmişlerdir.[11]

Tanınan Hürriyetler

İslâm, gayr-i müslimlerin müslüman toplum içinde inanç hürriyetine, can ve mal güvenliğine sahip olarak yaşamala­rına imkân tanımıştır. Rasûlullah r, hicretin hemen ardından Medine’de bu­lunan müşrik ve yahudi toplumları ile “Medî­ne Anayasası” veya “Medîne Vesîkası” ismi verilen bir sözleşme yaparak bunun ilk adımını atmıştır. Böylece, bir­çok dinî-kültürel grubun bir arada yaşa­masını mümkün kılan bir toplum mo­delinin ilk örneği ortaya konmuştur. Daha son­raki yıllarda Peygamber Efendimiz’in Eyle, Ezruh, Dûmetülcendel ve Necran hristiyanları, Maknâ ve Teymâ yahudileri, ay­rıca kısmen mecûsîlerin de bulunduğu Hecer ve Bahreyn halkı ile yaptığı antlaş­malarla gayr-i müslimler, dinî ve hukukî temele dayalı kültürel kimliklerini mu­hafaza ederek İslâm toplumunda emniyet içinde yaşama imkânına kavuşmuşlardır. İslâm tarihi boyunca devam edegelen bu uygulama Osmanlı Devleti’ndeki millet sis­temiyle en geniş ve gelişmiş biçimini almıştır.[12]

Medîne Vesîkası’nda yer alan şu ifadeler câlib-i dikkattir:

“Müs­lümanların dini kendilerine ve yahudilerin dini kendilerine aittir.”

“Yahudiler Müslümanlar ile (ittifak halinde) bir topluluktur.”

“Aralarında hayırseverlik ve adâlet câri olacaktır.” (Madde: 25, 37)

Gayr-i müslimle­r, zimmet akdi[13] ile de müslümanlar gibi can ve mal güvenliğine sahip ol­urlar. Allah Rasûlü r şöyle buyurur:

“Dikkatli olun! Kim bir zımmîye (İslâm devletinin tebeası olan gayr-i müslime) zulmederse yahut onun hak­kını kısarsa veya ona gücünün yetmiyeceği bir mesuliyet yüklerse ya da gönülsüz olarak ondan birşey alırsa, kıyamet gününde onun hasmı ben olacağım!” (Ebû Dâvûd, Harâc, 31-33/3052)

Yine Efendimiz r, bir zimmîyi haksız yere öldüren kişinin cen­netin kırk yıllık mesafeden duyulan kokusundan mahrum olacağını haber vermiştir. (Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, IX, 205)

Hişâm bin Hakîm, Hımıs’ta iken acem fellahlarından bir takım in­sanları cizye ödemek için Güneş altında tutan bir adam görmüştü:

“–Bu da ne?” diye sordu ve “Ben Peygamber r Efendimiz’i:

«Şüphesiz ki Allah, dünyada insanlara işkence yapan kimselere azap eder» buyururken işittim” dedi. (Ebû Dâvud, Harâc, 30-32/3045; Müslim, Birr, 117-119)

Bilindiği gibi İslâm’da ahde vefâ göstermek, yani verilen bir söze sâdık kalmak, son derece mühimdir. Hat­ta söz verilen kişi kâfir bile olsa, yine o söze bağlı kalınıp îcâbını yerine ge­tirmek İslâm’ın emridir. Ancak Rasûl-i Zîşân Efendimiz, bilhassa anlaşmalı gayr-i müslimlerin hakları üzerinde daha büyük bir hassasiyetle durmuş, anlaşma şartlarına riayet ettikleri müddetçe haklarının korunmasını, mal, can ve namuslarına dokunulmamasını emretmiştir. Böylece, İslâm’ın sağladığı huzur ve emniyet ortamında gayr-i müslimler, tarih boyunca son derece ferah ve rahat bir hayat sürmüş; ilim, kültür, sanat ve ticaret gibi alanlarda ilerleme imkânı bulmuşlardır.

Müslümanlar ahidle bağlanmış gayr-i müslimlerin inançlarına hakaret etmezler. Hatta zimmînin gıybetini yapmak, ona iftira atmak dâhi haramdır. Bu durumda zimmîlere düşen de kanunlara uy­mak, müslümanların inanç ve örfleri­ne saygı göstermek, kamu düzenine ve umûmî ahlâka aykırı davranışlardan kaçınmaktır.

Gayr-i müslimler, İslâm ülkelerinde müslümanlarla eşit bir ikamet ve seyahat hürriyetine sahiptirler.

Çalışma hürriyeti bakımından gayr-i müslimler için herhangi bir sınırlama söz ko­nusu olmayıp iş ve ticaret hayatının her alanında faaliyet gösterebilirler. Hz. Ebû Bekir’in oğlu Abdurrahman v şöyle anlatıyor:

Biz bir seferde Peygamber Efendimiz’in yanında yüz otuz kişi idik. Rasûlullah r:

“–Yanında yiyecek birşeyleri olan var mı?” diye sordu. Hemen araştırdık, bir kişinin yanında bir sâ‘ veya ona yakın miktarda yiyecek bulduk. Ondan un öğütüp hamur yaptık. Sonra saç­ları çok uzamış ve bakımsız olan uzun boylu bir müşrik, koyun sürüsüyle üzerimize çıkageldi. Allah Rasûlü r ona:

“–Koyunları satıyor musun, yoksa atıyye veya hediye ola­rak mı getirdin?” diye sordu. Müşrik:

“–Hayır, satılıktır” dedi. Bunun üzerine Rasûlullah r o müşrikten bir koyun satın aldı. Koyun kesildi. Peygam­ber Efendimiz evvelâ koyunun karaciğerini kızartmamızı emretti. Allah’a yemin ederim ki Rasûlullah r yüz otuz kişinin hepsine de bu ciğerden bir parça kesip verdi. Orada bulunmayanların hisselerini de saklayıp geldiklerinde verdi. Sonra Peygamber Efendimiz koyunu iki kap içine koyup pişirdi. Seferdeki insanların hepsi ondan yiyip doydukları hâlde yemek artmıştı. Biz de bu yemeği deveye yükleyip beraberimizde götürdük. (Buhârî, Hibe, 28; Buhârî, Büyû, 99)

Öte yan­dan gayr-i müslimler, amme hizmetleri ve sosyal güvenlik imkânlarından müslümanlar gibi faydalanma hakkına sahiptirler. Hz. Ömer t, yoksulluk ve ihtiyar­lık sebebiyle dilenen bir zimmîyi gördü­ğünde ona hazineden maaş bağlanma­sını emretmiş, vefatı esnâsında da sonraki halifeden zimmîlerin haklarını korumasını ve onları hi­maye etmesini istemiştir.[14] Hâlid bin Velîd, Hîre halkıyla yaptı­ğı antlaşmada güçsüz düşenlerden ciz­ye alınmayacağını ve bunların geçiminin hazineden karşılanacağını ifade etmiştir.[15] Ömer bin Abdülazîz de bu durum­dakilere devlet hazinesinden maaş bağ­lanması için yetkililere talimat vermiştir.[16]

Fukahanın büyük bir kısmı gayr-i müslimlere sadaka veri­lebileceğini ifade etmektedir. Ay­rıca gayr-i müslimlerin kendi aralarında vakıf kurmaları, hatta müslümanların onlara yönelik vakıf tesis etmeleri belli şartlarla câiz görülmüştür.[17]

İslâm ülkesinde bulunan müslim veya gayr-i müslim, vatandaş veya yaban­cı bütün insanlar devletin yargı sistemi­ne ve kanunlarına tâbidir. Bununla bir­likte İslâm’ın gayr-i müslimlere tanıdığı inanç hürriyetinin bir îcâbı olarak âile, şahıs, miras ve borçlar hukuku gibi dinî inançla yakından ilgili konularda ken­dilerine adlî ve hukukî muhtâriyet tanın­mıştır. Gayr-i müslimler, aralarındaki hukukî ihtilâfları kendi mahkemelerine götür­me hakkına sahip oldukları gibi İslâm mahkemelerinde de dava açabilirler. Bu durumda İslâm hukuku tatbik edilir.[18] Ancak inançları gereği meşru saydıkla­rı domuz ve şarap gibi mallarla ilgili ta­sarrufları ve yine kendilerince meşru ka­bul edilen diğer bazı hususlarda farklı hükümlere tâbîdirler.[19]

İslâ­m’ın gayr-i müslimlerle münasebet­lerde barışı esas aldığına dair bir delil de müslümanların Ehl-i kitap olan ka­dınlarla evlenmesini mubah kılmasıdır. Cenâb-ı Hak şöyle buyurur:

“Bugün size temiz ve iyi şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin yiyeceği size helâldir, sizin yiyeceğiniz de onlara helâldir. Mü­’min kadınlardan iffetli olanlarla daha önce kendilerine kitap verilenlerden if­fetli kadınlar da mehirlerini vermeniz şartıyla namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâl­dir.” (Mâide, 5)

Ancak semavî bir dine inanmayan ateşperest, putperest ve diğer inanç sahipleriyle evlenilmez.[20] Aynı şekilde müslüman bir kadının ehl-i kitap da olsa gayr-i müslim bir erkekle evlenmesi haramdır.[21]

Kesim esnâsında Allah’tan başkasının adını andıkları bilinmedikçe Ehl-i kitap tarafından kesilen hayvanla­rın yenilmesi caizdir. Allah’tan başka­sının adının anıldığı bilinirse bu eti yemek haramdır. Bir de hayvanın usulüne göre kesilmesi ge­rekir; boğularak vb. yollarla öldürülürse eti yenmez.