Bir Türk müfessiri olan Mehmed Fevzî Efendi, Tavas ilçesine bağlı Yarangüme kasabasında doğmuştur. İbtidai tahsili Mevlana Hâdimî’nin torunu Said Efendi’den, istikmal’i Mağnisalı (Manisa) Hacı Evliyazade Ali Efendi’dendir.[1] Memleketinde ve Manisa’da tahsilini tamamladıktan sonra İzmir ve İskenderiye’de tefsîr okutmuş, Hicaz’a gitmiş ve iki yıl Mekke’de kalarak Kâbe’nin komşusu olmuştur. Kâbe’nin yanında tefsîr derslerini Arapça olarak takrir etmiş ve hac menasikini de Türkçe olarak anlatmıştır. Sonra Manisa’ya dönmüş, ardından Edirne’ye gidip orada yirmi sene kalarak ilim neşrinde bulunmuştur. Edirne’de üç medrese yaptırmış, bir müddet müftülük de yaptıktan sonra istifa ederek İstanbul’a gelmiştir. Bu müftülüğü sebebiyle ulema arasında “Edirne Müftüsü” olarak şöhret kazanmıştır. 1297 senesi Ramazan’ında Kudüs-i Şerif’te halka verdiği vaazlardan müteşekkil olan Arapça Kudsiyyü’l-ferah fî tefsîri Elemneşrah isimli eserinde 20 yıl ilimle uğraştığını Edirne’de iki defa icazet verdiğini bununla beraber hiçbir zaman avamın eğitimiyle meşgul olmaktan uzak kalmadığını bildirerek 41 yıldır her Ramazan nerede olursa olsun devamlı olarak va’z ve irşad vazîfesini yerine getirdiğini ifade etmektedir. Tesirli va’z ve dualarıyla meşhur olmuştur.[2] Tefsir ve diğer ilimlere dair yayımlanmış yetmiş beş eseriyle yazma halinde iki küçük risalesi mevcuttur.[3] Çoğu tefsîrle ilgili olmak üzere bazı eserleri şunlardır: [4]
a. Tefricü’l-kalak fî tefsîri Sûreti’l-Felak (İst. 1285) 102 sayfa, Arapça.
b. Kudsiyyü’l-irfân fî tefsîri Sûreti’n-Necm mine’l-Kur’ân (İst. 1304). Kudüs’te Kadı olarak bulunuşunun ikinci yılında yani 1298’de yine Ramazan ayında, önce vaaz olarak halka anlatılan bu sûre tefsîri, İstanbul’da Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye matbaasında 1304 yılında 140 sayfalık bir kitap halinde basılmıştır, dili Arapça’dır.
c. Tesyirü’l-fülk fî tefsîri Sûreti’l-Mülk (İst. 1307). 104 sayfa, Arapça.
d. Kudsiyyü’l-ferah fî tefsîri Elemneşrah (İst. Ts.), 51 sayfa Arapça bir eser.
e. Mesiru’l-halâs fî tefsîri Sûreti’l-İhlas (İst. 1309). 69 sayfa, Arapça.
f. el-Havassü’n-nâfia fî tefsîri Sûreti’l-Vâkı’a (Türkçe), İst 1313. 19 sayfa Türkçe.
g. Nücûmu’l-ihtida fî rucûmi’l-a‘dâ (İst 1315). 32 sayfa Türkçe.
h. Kudsü’l-Mesnevî. Arapça.
i. el-Ünsü’l-mânevî fî şerhi Kudsi’l-Mesnevî (İst. 1299). 296 sayfa Farsça.
k. Rûhu’s-Salât Risalesi. Namazda okunan âyet, tehlil tesbih ve duaların anlamları bilinmedikçe namazın hakikatine ermenin mümkün olmayacağını söyleyerek bunların meallerini verir.[5]
1318 târîhinde İstanbul’da irtihal etti. Fatih camii şerifi haziresinde medfundur. Fevzî mahlaslı Divan’ı da vardır.[6]
Fevzi Efendi Türk edebiyatında Hz. Peygamber’le ilgili en çok eser veren müelliflerden biri olduğu gibi sadece na’tlardan müteşekkil divan tertip eden birkaç şâirden biridir. Türkçe, Arapça ve Farsça birer mevlid yazmasından mevlide karşı husûsî bir alâkasının olduğu anlaşılmaktadır.
Fevzi Efendi çeşitli vazîfelerle Osmanlı coğrafyasının büyük bir kısmını dolaşmış, ulema ve devlet adamlarıyla dostluklar kurmuş, halkı ve talebeleri yakından tanımış bir Osmanlı aydınıdır. Bulunduğu vazîfelerde bir yandan eğitim için ihtiyaç duyulan eserleri telif etmiş, bir yandan da ders okutmuştur. Hatta okutacağı birçok dersin kitabını bizzat kaleme alıp yayımlamıştır.[7]
[1] Bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 248.
[2] Bilmen, 449.
[3] Turgut, Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, ‘Fevzi Efendi’ maddesi.
[4] Ali Turgut Mûsâ Kazım Efendi’nin Safvetü’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’an adlı tefsirini Mehmed Fevzi Efendiye izafe etmektedir.
[5] Diğer eserleri için bkz. Yılmaz, Ömer, Edirne Müftüsü Mehmed Fevzî Efendi, Ankara 2008, s. 82-122.
[6] Osmanlı Müellifleri, I, 249.
[7] DİA, “Fevzi Efendi” maddesi; Mehmed Fevzî, Kudsiyyü’l-Ferah fî Tefsiri Elemneşrah, İst. t.s.